Antysemityzm w Rosji.

Antysemityzm w Rosji miał zawsze w dużej mierze charakter państwowy. Żydzi nigdy nie byli mile widziani w państwie carów. Aby przeciwdziałać migracji Żydów z terenu Rzeczpospolitej na ziemie rdzennie rosyjskie cesarzowa Katarzyna II (1762-1796) utworzyła ukazem z 23 grudnia 1791 roku w zachodniej części imperium rosyjskiego tzw. strefę osiedlenia. Stanowiła ona 20% terytorium europejskiej Rosji. Tylko na tym obszarze odpowiadającym mniej więcej terenowi dawnej Rzeczpospolitej mogła zamieszkiwać ludność wyznania mojżeszowego. Wszyscy Żydzi zostali tym samym wypędzeni z reszty ziem pod władaniem Rosji. Warto podkreślić, że nawet w tej strefie zabroniono im osiedlania się na wsi. W 1810 roku Aleksander I (1801-1825) zezwolił wyjątkowo na przebywanie bogatym żydowskim kupcom i wojskowym poza tą linią. W 1836 roku wytyczono zaś nową granicę strefy. Kolejnym prawem wymierzonym w ludność żydowską było prawo majowe. W 1882 roku Aleksander III (1881-1894) wprowadził tzw. prawa majowe, które zabraniały osiedlania się Żydom na wsi i w miasteczkach poniżej 1000 mieszkańców. Strefa osiedlenia przetrwała aż do 1917 roku.

Pomimo tych restrykcji w Rosji, Żydzi nie byli bezpieczni nawet na terenie strefy osiedlenia. W 1821 roku miał miejsce pogrom w Odessie. Żydów uznano wówczas za sympatyków sułtana tureckiego. W mieście nad Morzem Czarnym mieszkała w tym czasie duża społeczność grecka (w tym czasie trwała walka Grecji o niepodległość). W pogromie z rąk greckich napastników zginęło wówczas 14 Żydów. Kolejny pogrom w tym wielokulturowym mieście miał miejsce w Wielkanoc 1859 roku. Dokonali go wtedy greccy żeglarze. Z kolei w 1871 roku w kolejnym tumulcie do greckich mieszkańców Odessy dołączyli Rosjanie. Przyczyną pogromu miała być pogłoska o profanacji przez Żydów jednej z cerkwi. Kolejne lata XIX wieku przyniosły dalszy wzrost nastrojów nacjonalistycznych i zarazem antysemickich w Rosji.

Często przyczyna nienawiści do Żydów w państwie carów miała podłoże ekonomiczne. Zwykle frustracja wywołana kryzysem gospodarczym była skierowana przeciw Żydom. W 1891 roku miało miejsce wypędzenie ludności żydowskiej z dwóch stolic imperium rosyjskiego – Sankt Petersburga i Moskwy. Żydów tam mieszkających przepędzono do opisanej wcześniej – strefy osiedlenia. 

Pogromy ludności żydowskiej w Rosji:

Pierwsza duża fala pogromów przetoczyła się przez państwo rosyjskie w latach 1881–1884. Ich liczba szacowana jest od 224 do 284. Pogromy były inspirowane przez władze rosyjskie i wspierające je organizacje. Bezpośrednią przyczyną był udział Żydówki – Hesii Helfman w udanym zamachu na cara Aleksandra II (1881). Co prawda większość zamachowców z organizacji Narodnaja Wola była z pochodzenia Rosjanami i Polakami, wykorzystano jednak pretekst, że jedna z uczestniczek była Żydówką, aby uczynić ją centralną postacią zamachu na władcę. Duża część pogromów miała miejsce na terenach dzisiejszej Ukrainy, gdzie antagonizm miejscowej ludności z Żydami był dość silny i uwarunkowany historycznie (powstanie Chmielnickiego, rzeź humańska).

15 i 16 kwietnia 1881 w Jelizawietgradzie miał miejsce pogrom w czasie prawosławnej Wielkanocy. Niebawem rozprzestrzenił się on na okoliczne wsie w guberni chersońskiej. 26 kwietnia 1881 roku miał miejsce pogrom w Kijowie. Miejscowa ludność nie tylko ograbiła sklepy i miejsca zamieszkania Żydów. Dopuściła się też licznych gwałtów i morderstw. Pomimo pozornego przeciwdziałania policji fala pogromów rozlała się w kolejnych miesiącach na pobliskie gubernie.

Rosyjska dezinformacja i inspiracja antysemityzmu;

Liczne środowiska antysemickie bronią po dziś dzień książki „Protokoły mędrców Syjonu” (1905). Praca opisuje fikcyjną naradę żydowskich przywódców. Snują oni rzekome plany osiągnięcia przez Żydów światowej dominacji. Praca powstała na zamówienie Ochrany – rosyjskiej tajnej policji politycznej. Jej celem było obarczenie społeczności żydowskiej odpowiedzialnością za problemy polityczne oraz społeczne ówczesnej Rosji. Tekst książki został sfabrykowany przez  ekspertów od dezinformacji: Matwieja Gołowinskiego i Piotra  Raczkowskiego (w latach 1885-1902 szef zagranicznych placówek Ochrany). Obaj fałszerze  skompilowali tekst z innej pracy, zmieniając jego wydźwięk na antysemicki. „Protokoły mędrców Syjonu” były bowiem plagiatem francuskiej satyry na cesarza Napoleona III. W dość krótkim czasie, odpowiednio rozpropagowana, praca stała się najpopularniejszym tekstem antysemickim. Miała ogromny wpływ na debatę publiczną nie tylko w Rosji, ale również na świecie. Autentyczność „Protokołów” była niekwestionowana chociażby przez nazistów. W III Rzeszy książka stała się wręcz lekturą obowiązkową. 

Warto wspomnieć, że „Protokoły mędrców Syjonu” zostały użyte przez KGB do prowokowania w krajach muzułmańskich antysemityzmu i nienawiści do Zachodu. Sowieckie służby rozprowadziły w świecie islamu setki tysięcy kopii arabskiego przekładu tej publikacji manipulacyjnej. Na rozkaz szefa KGB Jurija Andropowa rozpowszechniano dezinformacje, iż „mędrcy Syjonu zasiadają w Kongresie USA”. Obecnie w Rosji wciąż są kręgi ludzi, w tym w rosyjskiej elicie władzy, którzy wierzą w fałszywy spiskowy obraz świata przedstawiony w „Protokołach”.

Pogromy ludności żydowskiej w Rosji XX wieku

Początek XX wieku to kolejna faza krwawych pogromów w Rosji. Inspirowany przez skrajnie nacjonalistyczną Czarną Sotnie pogrom w Kiszyniowie (1903) doprowadził do 49 ofiar śmiertelnych i kilkuset rannych. Jego przyczyną był zmanipulowany artykuł w antysemickiej gazecie. Podano w nim informację że chrześcijański chłopiec – Michaił Rybaczenko został zamordowany w Dubosarach. Gazeta oskarżyła o mord Żydów, którzy rzekomo potrzebowali krwi dziecka dla przygotowania macy. W październiku 1905 roku miały miejsce krwawe pogromy w Odessie. W ich rezultacie zginęło ponad 300 osób a kilka tysięcy zostało rannych. Łączną liczbę ofiar pogromów ludności żydowskiej z lat 1903-1906 szacuje się na ponad 3 tysiące osób. Kolejne masowe pogromy miały miejsce w latach 1917–1921 podczas rewolucji bolszewickiej i wojny domowej w Rosji. Ocenia się, że w ich rezultacie zostało zabitych około 70 tysięcy Żydów.

Innym ciekawym przykładem antysemityzmu z carskiej Rosji jest tzw. proces lub sprawa Bejlisa. W 1913 roku ukraiński Żyd Menachem Mendel Bejlis został oskarżony o dokonanie mordu rytualnego. Miał on rzekomo zamordować chrześcijańskie dziecko, a jego krwi użyć przy wyrobie macy. Bejlis został uniewinniony przez ławę przysięgłych (złożoną wyłącznie z chrześcijan). Sam proces był szeroko relacjonowany przez światowe media.

W XX wieku Rosja Sowiecka a następnie ZSRR były jednym z największych skupisk ludności żydowskiej (obok Polski i USA). Rewolucja lutowa oraz październikowa zmieniły w sposób znaczący stosunek władz państwowych do ludności pochodzenia żydowskiego. Ludność żydowska podobnie jak inne mniejszości uzyskała równouprawnienie. Zniesiono ostatecznie tzw. „strefę osiedlenia” (1917).  Osoby pochodzenia żydowskiego uzyskały też ważne stanowiska w aparacie partyjnym i państwowym (Jakow Swierdłow, Lew Trocki, Lew Kamieniew, Grigorij Zinowiew). W 1934 roku stworzono na Dalekim Wschodzie w pobliżu granicy radziecko-chińskiej – Żydowskiego Obszaru Autonomiczny ze stolicą w Birobidżanie. Wielu radzieckich Żydów nadal zmuszono do emigracji do obwodu, niemniej nigdy nie stanowili oni nawet połowy jego mieszkańców. 

Pozorna zmiana sytuacji Żydów nie oznaczała wcale wyeliminowania akcentów antysemickich w życiu społecznym i politycznym. Pierwszym przejawem antysemityzmu w ZSRR jest niewątpliwie konflikt Stalina z Trockim w drugiej połowie lat dwudziestych XX wieku. Propaganda stalinowska operowała wprost skojarzeniami „Żyd to trockista, trockista to Żyd”. Pochodzenie żydowskie zostało też wykorzystane do budowania teorii spiskowych w czasie wielkiej czystki w latach trzydziestych. Rzekomi opozycjoniści mieli przybrać pseudonimy dla ukrycia nazwisk żydowskich (tzw. „spisek    trockistowsko – zinowiewowsko – kamieniewowski”). Ze względu na działalność oskarżycielską Wydział IV NKWD był popularnie nazywany „Jewsekcją”,  czyli sekcją żydowską.

Napaść III Rzeszy na ZSRR (1941) doprowadziła do wstrzymania działań antysemickich.  Stalin stworzył nawet Żydowski Komitet Antyfaszystowski (JAFK). Komitet zajmował się propagowaniem pozytywnego obrazu ZSRR na Zachodzie, głównie w USA. Szybko doszło jednak do kolejnej fali antysemityzmu. 

Jednym z aspektów powojennej kampanii antyżydowskiej była tzw. sprawa krymska. Wspomniany Żydowski Komitet Antyfaszystowski, pod przywództwem działacza Salomona Michoelsa, zaproponował w lutym 1944 roku rządowi ZSRR powołanie na Krymie „Żydowskiej Republiki Autonomicznej”. Reakcja Stalina była gwałtowna. Uznał on propozycję za działanie na rzecz pogwałcenia integralności terytorialnej państwa sowieckiego. Miała to być próba oderwania Krymu od ZSRR, a następnie domniemanego związania się z USA i przekazania nowej republiki pod kontrolę tego państwa. Stawiana wówczas teza była dezinformacją. W konsekwencji tych działań wielu członków Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego zostało aresztowanych. 12 sierpnia 1952 roku czternaścioro z nich rozstrzelanych pod zarzutem domniemanego szpiegostwa na rzecz USA. 

Zarządzana przez państwo propaganda radziecka piętnowała osoby pochodzenia żydowskiego podając ich oryginalne nazwiska w nawiasach. W okresie lat 1948-1953 w wyniku różnych represji zginęło co najmniej 248 pisarzy piszących w języku jidysz, 106 aktorów, 87 malarzy i rzeźbiarzy pochodzenia żydowskiego. 

Urzędowy antysemityzm w czasach Stalina

Kolejnym aktem urzędowego antysemityzmu z czasów stalinowskich była tzw. „sprawa spisku lekarzy” (1952-1953). To  jedna z największych prowokacji politycznych w ZSRR o kontekście antysemickim. Jej głównym celem było rozpętanie powszechnego terroru i kolejnej czystki. Na początku 1953 roku kilkudziesięciu lekarzy głównie pochodzenia żydowskiego z Moskwy fałszywie oskarżono o spisek mający na celu zgładzenie radzieckiego kierownictwa politycznego. Śmierć Stalina w marcu 1953 roku uratowała oskarżonych medyków przed śmiercią. Doprowadziła też do zakończenia urzędowej kampanii antysemickiej. Można pokusić się o stwierdzenie, że antysemityzm w ZSRR nigdy nie osiągnął już podobnego natężenia jak w końcowym okresie życia Stalina.

W następnych latach życie Żydów w ZSRR w dalszym ciągu napotykało na poważne trudności związane ze sferą religijną czy ekonomiczną. W  dalszym ciągu stosowane były poważne ograniczenia w naborze Żydów na wyższe uczelnie i do niektórych zawodów (proporcjonalnie do liczby Żydów zamieszkujących w ZSRR). Wzmagała się też chęć emigracji Żydów radzieckich do państwa Izrael. Była ona utrudniona ze względu na zerwanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy ZSRR a Izraelem w czerwcu 1967 roku w wyniku wojny sześciodniowej. Poparcie przez Sowietów państw arabskich doprowadziło też do kolejnej kampanii antysemickiej w środkach masowego przekazu i zarządzanego przez państwo aparatu propagandowego. W czasach Breżniewa wielu Żydów zaangażowało się w ruch opozycyjny. Jednocześnie kwestia żydowska stała się ważnym elementem relacji ZSRR z państwami zachodnimi.

Antysemityzm we współczesnej Rosji

We współczesnej Rosji można wskazać wiele przejawów antysemityzmu. Na początku stycznia 2005 roku 20 deputowanych Dumy rosyjskiej publicznie oskarżyło Żydów o popełnianie mordów rytualnych. Udali się do biura prokuratora generalnego, żądając, aby rząd rosyjski „zakazał działalności wszystkich żydowskich organizacji”. Deputowani oskarżyli je o ekstremizm, a także określili je jako „antychrześcijańskie i nieludzkie, których praktyki sięgają nawet mordów rytualnych. Twierdzili również, że wiele faktów świadczących o takim religijnym ekstremizmie zostało potwierdzonych w sądach”. Oskarżenia obejmowało tradycyjne antysemickie stereotypy, takie jak twierdzenie, iż „cały demokratyczny świat dziś jest pod finansową i polityczną kontrolą międzynarodowego żydostwa. I nie chcemy, aby nasza Rosja była pośród takich zniewolonych krajów”. Te i inne bałamutne twierdzenia zawarto w liście otwartym do prokuratora generalnego. List znany jako tzw. List Pięciuset został opublikowany w gazecie „Ruś Prawosławnaja”. Warto dodać, że dość często poglądy antysemickie prezentuje polityk Władimir Żyrinowski. W 2005 roku w Krasnojarsku zaginęło pięciu chłopców w wieku od 9 do 12 lat. Ich ciała zostały odnalezione w miejskich kanałach. Zbrodnia nie została wyjaśniona. Niektóre rosyjskie grupy nacjonalistyczne twierdziły wówczas, że dzieci zostały zamordowane przez żydowską sektę w celach rytualnych. Nacjonalistyczne organizacje rosyjskie zażądały nawet od władz przeszukania w tej sprawie synagog i piekarni macy. Hasła antysemickie były też mocno zaakcentowane podczas rozprawy Putina z oligarchami. Prasa podkreślała wówczas żydowskie korzenie Borisa Bieriezowskiego i Michaiła Chodorkowskiego. 

Maskowanie rosyjskiego antysemityzmu

Rosyjska propaganda dąży do maskowania realnego obrazu rosyjskiego antysemityzmu przy jednoczesnym wykorzystywaniu karty antysemickiej do prowadzenia ataków informacyjnych wymierzonych w Polskę.

W rzeczywistości, antysemityzm w Rosji, który obecne władze starają się ukryć i stworzyć fałszywy obraz Rosji jako państwa wolnego od antysemityzmu, wpisuje się w szeroki wachlarz działań manipulacyjnych realizowanych przez Federację Rosyjską za pomocą których dąży do zakłócania relacji międzynarodowych świata zachodu, zwłaszcza transatlantyckich.  

W niniejszym artykule przedstawiamy jedynie skróconą analizę antysemityzmu rosyjskiego w ujęciu historycznym, po czasy współczesne. Kolejne publikacje na ten temat już wkrótce.

Autor: OP04